Lata 2021-2023 były – według większości aktywnych przedstawicieli środowiska samorządowego – najtrudniejszym dla samorządu okresem od początku reform ustrojowych. Jest to efekt nie tylko destrukcji systemu finansów gmin, powiatów i województw, ale także wielu innych zmian centralistycznych, które pojawiają się niemal w każdej dziedzinie: edukacji, ochronie zdrowia, opłatach i taryfach w gospodarce odpadami, taryfach za wodę i ścieki. Do tego dochodzi długotrwały wzrost inflacji oraz kryzys energetyczny, z jednej strony wywołany skutkami wojny na Ukrainie, a z drugiej - perfidnie wykorzystany przez państwowych monopolistów sektora energetycznego.
Dodatkowo był to kolejny rok postępującej dyskryminacji mieszkańców miast w dostępie społeczności miejskich do zasobów narodowych, w tym zwłaszcza finansowych.
Zmiany systemowe w podatku PIT oznaczają między innymi znaczne zmniejszenie dochodów własnych gmin. Rząd zrekompensował swoje straty wzrostem wpływów z PIT-u „zryczałtowanego” i przede wszystkim zwiększoną składką zdrowotną, którą płacą mieszkańcy i nie mogą odliczyć jej – jak wcześniej – od podatku. W efekcie budżet centralny zyskał więcej niż stracił z PIT-u „składkowego”.
Jednak społeczności lokalne, zwłaszcza miasta, znacznie straciły. Po zmianach udziały samorządów w podatku PIT wyniosły w 2022 roku 54 mld zł (bez rekompensaty), a w roku 2023 wyniosły 51,7 mld zł. Gdyby tych zmian nie było, JST – wg symulacji rządowych, opartych o oceny skutków regulacji do ustaw zmieniających system – uzyskałyby z PIT-u w roku ubiegłym 73,2 mld zł, a w bieżącym – 81,8 mld zł. Kwoty udziałów miast i gmin w podatku PIT, ustalone i uzyskane w roku 2023, spadły do poziomu tych udziałów z roku 2018…
W minionym roku Zarząd Związku zaopiniował 65 projektów ustaw, 50 projektów rozporządzeń i 28 innych otrzymanych dokumentów. Przyjął 33 stanowiska i opinie, m.in. w sprawie potrzeby zasadniczych zmian w polskiej oświacie, ustawy o zmianie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz niektórych innych ustaw, w sprawie projektu nowelizacji ustawy okołobudżetowej, transformacji energetycznej miast czy zapowiedzi powołania rządowego regulatora opłat za gospodarowanie odpadami komunalnymi. Zarząd wystosował także pismo do Prezesa Rady Ministrów w sprawie niesprzedanego węgla, pismo do Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego dotyczące projektu rozporządzenia RM w sprawie zmian granic miast, pismo do Prezydenta RP w sprawie postępu prac nad projektem ustawy o ochronie ludności, a także Apel Związku Miast Polskich o zaprzestanie dyskryminacji mieszkańców miast. Na zlecenie Związku zostało także opracowanych 9 ekspertyz i opinii prawnych oraz opracowania i publikacje dotyczące takich tematów, jak stan finansów JST, główne problemy JST czy problem dyskryminacji miast.
Wiele stanowisk Zarządu powstało na podstawie wypracowanych przez przedstawicieli miast dokumentów Komisji problemowych ZMP. W Związku działa ich 21. Miasta do ich prac zgłosiły ponad 650 osób. Do zakresu działania Komisji należy opiniowanie i przygotowanie stanowisk i wniosków dotyczących aktów prawnych, wymiana doświadczeń, analizowanie stanu danej dziedziny. W 2022 roku Komisje odbyły ogółem 30 posiedzeń, w tym 21 stacjonarnie oraz 9 online.
Stałym ważnym kierunkiem działań na rzecz wzmacniania kompetencji i wymiany doświadczeń w zarządzaniu miastami są projekty, na które Związek pozyskuj środki z innych źródeł niż składki członkowskie. Ich wielkość w 2023 r. blisko pięciokrotnie przekroczyła wpływy ze składek. Źródłem finansowania są fundusze unijne lub norweskie/EOG, zarządzane przez poszczególne ministerstwa jako instytucje zarządzające, a Związek jest ich realizatorem lub współrealizatorem. W działaniach projektowych uczestniczyło w ostatnich latach 218 miast członkowskich ZMP (w tym część w więcej niż jednym) oraz bardzo wielu pracowników samorządowych z tych miast.
Sposób realizacji projektów umożliwia oszczędności dla Związku, to znaczy pozwala sfinansować i znacząco rozwinąć część działań statutowych Związku. Dzięki realizowanym projektom wspieramy podstawową działalność Związku na rzecz miast (opinie, analizy, ekspertyzy, działania medialne itp.)
Związek organizował lub współorganizował konferencje, webinary, warsztaty i kongresy dla miast, np. II Samorządowy Kongres Internetu i Mediów Społecznościowych Local SoMe’23 we Wrocławiu czy VIII Samorządowe Forum Kultury w Wejherowie.
Udzielamy też patronatu różnym konferencjom, wydarzeniom i inicjatywom, zapraszając miasta członkowskie do udziału w nich (najczęściej na preferencyjnych warunkach). W 2023 roku Związek udzielił swojego patronatu ponad 50 konferencjom czy przedsięwzięciom ogólnopolskim.
Związek prowadzi aktywne działania informacyjne, promuje problematykę miejską i wspiera relacje pomiędzy miastami. W 2023 roku podejmowaliśmy inicjatywy medialne w trudnej walce o finanse samorządowe, taryfy za wodę i ścieki, odpady niebezpieczne oraz aktywnie nagłaśnialiśmy problemy miast związane z kryzysem na rynku energetycznym i surowcowym oraz ich wpływ na funkcjonowanie gospodarki komunalnej. Związek wspólnie z miastami przeprowadził kampanię informacyjną „Pstryczek od rządu”, która przedstawiała lokalne trudności i wskazywała bezpośrednie związki obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej z działaniami rządu.
Związek inicjował także wspólne działania przeciwko niekorzystnym dla miast rozwiązaniom prawnym i opracował własne projekty zmian ustaw. W 2023 roku podczas obchodów Dnia Samorządu Terytorialnego w Senacie RP wspólnie z innymi organizacjami samorządowymi przedstawiliśmy informację o stanie samorządu terytorialnego w Polsce oraz zaproponowaliśmy obszerny pakiet konkretnych rozwiązań legislacyjnych w postaci 20 gotowych projektów aktów prawnych, dotyczących m.in. problemów ustrojowych JST i finansów. Związek przedstawił „Recepty na Samorząd”, które aktywnie promowaliśmy w mediach i w miastach.
Cały tekst Sprawozdania Zarządu z działalności ZMP znajduje się w załączeniu poniżej.
Zapraszamy do lektury!
