Proces restytucji ZMP rozpoczął się w sierpniu 1990 (najpierw w Elblągu, spotkaniem prezydentów miast, na zaproszenie Józefa Gburzyńskiego, prezydenta Elbląga, a następnie w Gdańsku – spotkaniem przewodniczących rad miejskich). Powstała Grupa Organizacyjna Związku, której przewodniczył Wojciech Szczęsny Kaczmarek, prezydent Poznania, a sekretarzem był Andrzej Porawski, członek Zarządu Miasta Poznania. Te personalne decyzje uczestników spotkania w Elblągu były wyrazem uznania dla Poznania, którego dwaj przedstawiciele przyjechali do Elbląga z gotowym projektem statutu (w dwóch wariantach) oraz programu działania Związku. W konsekwencji również Kongres Restytucyjny odbył się w Poznaniu, a delegaci przed przyjęciem Statutu postanowili wpisać Poznań jako siedzibę Związku.
Kongres Restytucyjny Związku Miast Polskich odbył się w dniach 18-20 stycznia 1991 roku w Sali Sesyjnej Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu z udziałem delegatów 60 miast (na 64 należące w tym momencie do Związku - na podstawie uchwał rad, nadesłanych do sekretariatu Grupy Organizacyjnej). W Kongresie uczestniczyło: 15 prezydentów, 4 burmistrzów, 7 wiceprezydentów, 2 wiceburmistrzów, 4 członków zarządów, 4 sekretarzy miast, 9 przewodniczących rad, 5 wiceprzewodniczących, 9 radnych i 1 pracownik urzędu miasta. W Kongresie brali udział delegaci największych miast (Warszawa, Łódź, Kraków, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz), a także miast średnich i małych.
Wśród zaproszonych gości był m.in.: senator Jerzy Regulski, pełnomocnik rządu ds. reformy samorządu terytorialnego. Przybyły także delegacje zagraniczne: ze Związku Władz Lokalnych Litwy, Związku Miast Niemieckich (Deutscher Staedtetag), Związku Miast i Gmin Niemieckich (Deutscher Staedte und Gemeindebund), Międzynarodowej Organizacji Miast Siostrzanych (Sister Cities International) i Światowego Związku Miast Bliźniaczych (FMCU). Wystąpienie na temat sytuacji na Litwie po tragicznej akcji sowieckich czołgów pod wieżą telewizyjną w Wilnie wygłosił poseł do Rady Najwyższej Litwy, Czesław Okińczyc. Kongres przyjął oświadczenie w tej sprawie.
Pierwszy dzień obrad miał charakter roboczy: uchwalono regulamin obrad, powołano komisje robocze Kongresu, przyjęto ordynację wyborczą. Oficjalne otwarcie Kongresu nastąpiło 19 stycznia. Głównym wydarzeniem tego dnia były wybory władz statutowych Związku. W głosowaniu powszechnym delegaci wybrali na Prezesa Związku, prezydenta Poznania, Wojciecha Szczęsnego Kaczmarka. Na pozostałe miejsca w 17-osobowym Zarządzie kandydowało 21 delegatów. Skład Zarządu i Komisji Rewizyjnej w załączeniu.
Podczas Kongresu delegaci dyskutowali na temat Statutu, a także przyjęli uchwałę programową (w załączeniu) i prowizorium budżetowe. Postanowili też przedłużyć działalność Komisji Statutowej Kongresu, która miała zająć się przygotowaniem propozycji zmian w Statucie oraz przedstawieniem ich na nadzwyczajnym posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego. Kongres zasugerował Zarządowi powołanie komisji roboczych Związku: Finansów, Inicjatyw i Polityki Gospodarczej, Budownictwa Mieszkaniowego i Infrastruktury Miast, Współpracy Zagranicznej, Ochrony Środowiska i Organizacyjno-Prawnej. Ponadto podjęto uchwały w sprawach: wysokości i terminu płatności składek członkowskich (100 starych złotych od mieszkańca miasta członkowskiego rocznie), katastrofalnego stanu bezpieczeństwa, organizacji pielgrzymki Ojca Świętego do Polski.
Na zakończenie Kongresu (20 stycznia 1991 r.) nowo wybrany Zarząd Związku powołał – na wniosek prezesa Wojciecha Sz. Kaczmarka – wiceprezesów (Franciszka Cegielska – Gdynia, Jan M. Czajkowski – Zgierz, Janusz Zawadzki – Sieradz) i sekretarza (Tadeusz Wrona – Częstochowa), a także powołał – zgodnie ze Statutem – dyrektora Biura (Andrzej Porawski). Dyrektor Porawski pełni tę funkcję do dziś. W latach 1991-94 był równocześnie członkiem Zarządu Miasta Poznania, dlatego nie pobierał wynagrodzenia ze Związku, który był „na dorobku”. Jednymi z pierwszych pracowników Biura Związku były: Joanna Proniewicz (dziś rzecznik prasowa Związku), Alicja Grenda i Jolanta Hałas (dziś wicedyrektorki Biura), Hanna Hendrysiak (dziś redaktor strony internetowej i miesięcznika „Samorząd Miejski”) oraz Joanna Ludwiczak (dziś specjalista ds. logistyki i projektów).
Związek początkowo – zgodnie z wolą założycieli – starał się o zarejestrowanie jako związek komunalny, co jednak było pomysłem niezbyt fortunnym i na szczęście nie zostało sfinalizowane. W roku 1993 został zarejestrowany jako stowarzyszenie gmin. Jest, podobnie jak w okresie międzywojennym, członkiem organizacji międzynarodowej: w latach 1919-39 była to IULA, a po restytucji – CEMR, czyli europejska sekcja IULA. Przedstawiciele Związku byli wybierani zarówno do władz IULA jak i CEMR (obecnie jedną z wiceprezydentów CEMR jest Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska). Najbardziej znanym delegatem ZMP do CEMR był Jan Olbrycht (burmistrz Cieszyna 1990-1998 i wice¬prezes ZMP), który jest jedynym, jak dotąd, polskim laureatem Nagrody Cesarza Maksymiliana, uznawanej jako „samorządowy Oskar”.
(apo,jp)
