Zaproszenie do udziału w roli prelegentów przyjęli m. in. minister spraw wewnętrznych i administracji, Tomasz Siemoniak i minister finansów, Andrzej Domański. To wyjątkowa sytuacja, gdy w debacie współorganizowanej przez ZMP uczestniczy dwóch konstytucyjnych, kluczowych dla sytuacji samorządu terytorialnego ministrów. To podkreślenie wagi, jaką rząd przykłada do roli samorządu, ale również potwierdzenie znaczenia wyzwań i problemów, przed jakimi stoją samorządy, a szczególnie miasta mniejsze, średnie i ośrodki subregionalne, a także duże aglomeracje, w tym metropolie. W konferencji udział wzięło blisko 200 uczestników z całej Polski, co potwierdza znaczenie tematyki podjętej przez organizatorów.

Wśród prelegentów, oprócz ministrów i samorządowców, byli przedstawiciele instytutów naukowych, stanowiących zaplecze działań rządu RP w zakresie problematyki dotyczącej zdecentralizowanej części państwa - Instytutu Rozwoju Miast i Regionów oraz Narodowego Instytutu Samorządu Terytorialnego.

Minister T. Siemoniak, kładąc nacisk na szczególną rolę samorządu terytorialnego w historii i rozwoju demokratycznej Polski, zapewnił o dużej wadze, jaką resort przywiązuje do projektu ustawy przywracają­cej utracone w ostatnich latach kompetencje samorządów, nad którą trwają obecnie prace w Komisji Wspólnej. Wskazał, że wyrazem uznania pozycji samorządu jest przydzielenie jego ogniwom głównej roli w ochronie ludności i tworzeniu obrony cywilnej. Bez realizacji zadań nałożonych w nowej ustawie na samorządy system nie powstanie, dlatego będą one miały materialne wsparcie państwa w ich realizacji.

W dyskusji po wystąpieniu ministra Siemoniaka akcentowano potrzebę ciągłego dialogu rządu i sa­morządu. Przypomniano, że nowe wyzwania i obowiązki muszą wiązać się z przekazaniem odpowied­nich środków finansowych. Samorządowcy zaznaczyli konieczność zapewnienia podmiotowości jed­nostek samorządu w zakresie zadań własnych i zdecydowanie opowiedzieli się za zniesieniem ograni­czenia liczby kadencji organów wykonawczych gmin. Wskazywano też, że nowe wyzwania, wynikające z coraz częstszych i poważniejszych sytuacji kryzysowych, które mogą stanąć przed samorządami, wobec szczupłości kadr i coraz głębszych skutków katastrofy demograficznej, powodują konieczność integracji struktur i procesów zarządzania sprawami lokalnymi. Nie wykluczono nawet ewentualnych zmian w strukturze, liczbie i podziale zadań poszczególnych JST, w celu ich dostosowania do nowych wyzwań.

Minister A. Domański przeprowadził wstępną analizę aktualnej kondycji finansowej samorządów, wskazując na oznaki systemowej poprawy po wejściu w życie nowej ustawy o dochodach JST. Podkreślił zwłaszcza znaczenie inwestycji samorządowych w budowaniu wzrostu gospodarczego kraju.

W dyskusji po wystąpieniu ministra Domańskiego potwierdzono pierwsze sygnały stabilizowania się sytuacji finansowej JST po wprowadzeniu nowej ustawy. Jednocześnie wskazano, że małe i średnie miasta, podobnie jak wiele ośrodków subregionalnych, w najmniejszym stopniu są beneficjentami pozytywnych zmian. Podkreślono konieczność szybkiego podjęcia monitorowania sytuacji, zwłaszcza w zakresie determinant, na podstawie których szacowane są potrzeby wydatkowe JST. Przyjęto, że wstępne analiza zostanie podjęta już po 6 miesiącach (zgodnie z niedawnym zaproszeniem resortu do zgłaszania uwag i propozycji w tym zakresie). Dyskutanci zwracali uwagę na konieczność szybkiego wprowa­dzenia zmian w ustawach i rozporządzeniach, które przyniosą racjonalizację wydatków bieżących JST, bez konsekwencji negatywnych dla budżetu państwa. Reprezentanci samorządu zapowiedzieli, że w szybkim terminie przedstawią ministrom propozycje takich zmian.

W wystąpieniach prelegentów dotyczących zmian demograficznych i w debacie na ten temat wskazano, że spośród wszystkich wyzwań, przed jakimi stają miasta (bezpieczeństwo, finanse, zmiany klimatyczne), najpoważniejsze są skutki sytuacji demograficznej, która – jak wynika z bieżących danych oraz z prognozy GUS – przybiera postać katastrofy depopulacyjnej. Odpowiedzialność samorządu za losy Polski i społeczeństwa wymaga nie tylko podjęcia działań promujących wzrost dzietności, ale również dostosowania strategii rozwojowych i programów inwestycyjnych do realistycznych projekcji liczby mieszkańców. Programy inwestycyjne muszą brać pod uwagę cel i odpowiedź na pytanie „komu ta inwestycja będzie służyć”. Usługi komunalne, zwłaszcza w sferze socjalnej, muszą być na bieżąco przystosowywane do zmieniającego się zapotrzebowania. W działaniach promujących dzietność funda­mentalne znaczenie ma bezpieczeństwo socjalne i szansa na własne mieszkanie. Podkreślono ko­nieczność rozwoju budownictwa społecznego – deklaracja rządu o planowanym zwiększeniu nakładów na ten cel musi być zrealizowana – tegoroczne wnioski miast i gmin opiewają już na prawie 4 mld zł.

Jednym z narzędzi, jakie samorząd musi brać pod uwagę przy optymalizacji kosztów realizacji zadań ustawowych, jest ich wspólna realizacja, a nawet łączenie JST, których malejący potencjał własny (m.in. brak pracowników i środków na wynagrodzenia) już dziś często nie pozwala na ich samodzielne funkcjo­nowanie. Te trudne zadania, w opinii wielu dyskutantów, powinny być realizowane decyzją rządu i parlamentu, gdyż niełatwo będzie o lokalny konsensus przy bardzo silnym poczuciu tak niedawno odzyskanej podmiotowości.

W ostatniej części konferencji przedstawiono bogaty program badań i analiz zaplanowanych przez odrodzony Narodowy Instytut Samorządu Terytorialnego. Wynika on przede wszystkim ze zgłaszanych przez środowisko postulatów. Powstające opracowania i raporty będą służyć do podejmowania decyzji legislacyjnych, a także poszerzą bazę wiedzy przydatnej w zarządzaniu rozwojem lokalnym i regionalnym.