Poniżej publikujemy przygotowany przez prawników materiał:
12 marca 2022 r., z mocą od 24 lutego 2022 r. weszła w życie ustawa „o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa”. Ustawa reguluje szereg kluczowych kwestii związanych z pobytem Ukraińców uciekających przed wojną, instrumentami pomocowymi oraz przewiduje ułatwienia w podejmowaniu pracy i legalizacji pobytu.
Rozwiązania wspierające uchodźców z Ukrainy:
1. Legalizacja pobytu
Zgodnie z ustawą obywatele Ukrainy i ich małżonkowie (niezależnie od narodowości), którzy przybyli do Polski bezpośrednio z Ukrainy w związku z działaniami wojennymi, mogą zalegalizować swój pobyt, jeżeli zadeklarują zamiar pozostania na terytorium RP. W takim wypadku ich pobyt będzie legalny przez 18 miesięcy licząc od 24 lutego 2022 r., czyli do 24 sierpnia 2023 r. W tym okresie za legalny będzie uznany także pobyt dziecka urodzonego na terytorium RP przez matkę przebywającą legalnie w Polsce.
Podobne zasady będą dotyczyły uciekających przed wojną obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka i ich najbliższe rodziny, jeżeli opuścili oni Ukrainę od 24 lutego 2022 r. i następnie przybyli do Polski. W przypadku tej grupy ustawa nie wymaga, aby przybycie do Polski nastąpiło bezpośrednio z Ukrainy. Możliwe będzie zatem skorzystanie przez nich z ochrony ustawowej w przypadku, gdy do Polski przybędą z terytorium innego państwa.
Wszystkie wskazane wyżej grupy osób będą traktowane jako korzystające z ochrony czasowej w rozumieniu ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i będą mogły korzystać ze związanymi z tym uprawnieniami. Powyższe zasady nie będą natomiast miały zastosowania do Ukraińców z pobytem zalegalizowanym na innej podstawie, w tym posiadających zezwolenie na pobyt, status uchodźcy czy zgodę na pobyt tolerowany.
Obywatele Ukrainy przybywający do Polski w związku z działaniami wojennymi będą mogli uzyskać szereg innych uprawnień, ale konieczne będzie do tego złożenie wniosku o nadanie numeru PESEL (jedenastocyfrowy numer ewidencyjny osób fizycznych). W imieniu dzieci wniosek składać będzie ich rodzic, opiekun lub osoba faktycznie sprawująca pieczę nad dzieckiem.
Wniosek będzie składany na papierze, osobiście, w dowolnym urzędzie gminy (brak rejonizacji). Urzędnicy pomogą go wypełnić na podstawie otrzymanych danych. Ponadto wnioskujący będzie mógł uzyskać profil zaufany (tj. identyfikację elektroniczną, pozwalającą na potwierdzanie tożsamości w systemach publicznych), co umożliwiać będzie elektroniczny kontakt z urzędami. Wnioski o nadanie nr PESEL będą mogły być składane od 16 marca 2022 r.
2. Uprawnienia obywateli Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny
Ustawa przewiduje szereg uprawnień na rzecz obywateli Ukrainy, którzy legalnie przebywają na terytorium Polski na podstawie ustawy. Najważniejsze z nich to:
prawo do wykonywania pracy w Polsce – konieczne będzie jedynie powiadomienie powiatowego urzędu pracy przez pracodawcę o powierzeniu wykonywania pracy obywatelowi Ukrainy w ciągu 14 dni od dnia podjęcia pracy. Będzie można to zrobić elektronicznie (przez portal www.praca.gov.pl ) a zgłoszenie obejmować ma następujące dane:
- informacje o podmiocie powierzającym wykonanie pracy (nazwa/imię i nazwisko, adres, numer telefonu lub służbowy adres e-mail, NIP i REGON/PESEL, symbol PKD),
- dane osobowe obywatela Ukrainy (imię i nazwisko, data urodzenia, płeć, obywatelstwo, rodzaj, numer i serię dokumentu podróży lub innego dokumentu stwierdzającego lub pozwalającego ustalić tożsamość oraz państwo, w którym wydano ten dokument, a także numer PESEL, jeśli został nadany),
- rodzaj zawartej umowy,
- stanowisko lub rodzaj wykonywanej pracy,
- miejsce wykonywanej pracy.- numer wpisu do rejestru podmiotów prowadzących agencje zatrudnienia – w przypadku podmiotu powierzającego wykonywanie pracy obywatelowi Ukrainy, który prowadzi agencję zatrudnienia świadczącą usługi pracy tymczasowej,- symbol PKD oraz opis wykonywanej działalności związanej z pracą obywateli Ukrainy;
prawo do zarejestrowania się w powiatowych urzędach pracy i uznania za osobę bezrobotną albo poszukującą pracy. Dzięki temu rozwiązaniu obywatele Ukrainy będą korzystać z pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego oraz szkoleń (ale bez zasiłku dla bezrobotnych). Powyższa pomoc będzie przysługiwała również osobom, które ukończyły 60 lat (w przypadku kobiet) lub 65 lat (w przypadku mężczyzn).
prawo do podjęcia działalności gospodarczej na terytorium Polski na takich samych zasadach jak obywatele polscy. Warunkiem podjęcia działalności ma być uprzednie uzyskanie numeru PESEL. W momencie, gdy pobyt obywatela Ukrainy przestanie być legalny, zostanie on wykreślony z CEIDG (rejestr osób fizycznych, wykonujących działalność gospodarczą w Polsce).
zasady przydzielania opiekuna tymczasowego dla małoletnich obywateli Ukrainy przebywających w Polsce bez opieki osoby dorosłej. Zadaniem opiekuna jest reprezentowanie oraz sprawowanie pieczy nad osobą i majątkiem małoletniego. Opiekun zostanie przydzielony przez właściwy sąd opiekuńczy w terminie 3 dni od dnia wpływu do sądu wniosku lub powzięcia informacji o konieczności ustanowienia opiekuna tymczasowego;
prawo do świadczeń socjalnych wypłacanych w Polsce tj.:
- świadczeń rodzinnych (m.in. zasiłku rodzinnego czy jednorazowej zapomogi z tytułu urodzenia dziecka),
- świadczeń wychowawczych (500 zł miesięcznie na dziecko),
- rodzinnego kapitału opiekuńczego (500 zł albo 1000 zł miesięcznie na dziecko w wieku od 12 do 36 miesiąca życia),
- świadczenia dobry start (tj. 300 zł na dziecko),
- dofinansowania obniżenia opłaty rodzica za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna.
Świadczenia będą przysługiwały po spełnieniu warunków i kryteriów określonych w ustawach je regulujących, począwszy od miesiąca, w którym wpłynął wniosek o ich przyznanie (ale nie wcześniej niż od miesiąca, w którym obywatel Ukrainy przekroczył granicę i został wpisany do rejestru prowadzonego przez Straż Graniczną).
jednorazowe świadczenie pieniężne w wysokości 300 zł na osobę, przeznaczone na utrzymanie, w szczególności na pokrycie wydatków na żywność, odzież, obuwie, środki higieny osobistej oraz opłaty mieszkaniowe. Aby otrzymać takie świadczenie obywatel Ukrainy musi zostać wpisany do rejestru PESEL i następnie skierować wniosek do (właściwego ze względu na miejsce swojego pobytu) wójta, burmistrza, prezydenta miasta.
świadczenia pieniężne i niepieniężne z systemu pomocy społecznej (na zasadach i w trybie ustawy o pomocy społecznej), czyli m.in. zasiłki, posiłki, niezbędne ubranie, pomoc rzeczowa. Świadczenia będą przyznawane po złożeniu oświadczenia o sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej. Co do zasady świadczenia będą przyznawane bez przeprowadzania wywiadu środowiskowego, chyba że powstaną wątpliwości co do treści złożonego oświadczenia. Świadczenia będą mogły być przyznane tylko obywatelom Ukrainy wpisanym do rejestru PESEL.
pomoc żywnościowa w formie paczek żywnościowych lub posiłków, która jest organizowana w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Żywnościowa 2014-2020 (Program Operacyjny Pomoc Żywnościowa 2014-2020 - Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej - Portal Gov.pl (www.gov.pl),
bezpłatna pomoc psychologiczna zapewniana przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta gminy właściwej ze względu na miejsce pobytu obywatela Ukrainy,
możliwość przeznaczenia środków z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Fundusz Solidarnościowego na działania kierowane do niepełnosprawnych obywateli Ukrainy.
opieka medyczna na terytorium Polski. Wszyscy obywatele Ukrainy legalnie przebywający w Polsce będą mieli dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej tak, jak osoby objęte obowiązkowym lub dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym w Polsce, czyli m.in. bezpłatny dostęp do lekarzy i refundację leków na receptę. Ze świadczeń zostanie wyłączone jedynie leczenie uzdrowiskowe i rehabilitacja uzdrowiskowa.
Ponadto złagodzeniu ulegną warunki dotyczące tworzenia i funkcjonowania żłobków i klubów dziecięcych, zarówno publicznych, jak i niepublicznych.
Ma to na celu zapewnienie opieki nad większą liczbą dzieci niż ta, która wynika z obecnych przepisów.
3. Zezwolenie na pobyt czasowy obywatela Ukrainy
Specustawa przewiduje, że obywatel Ukrainy z pobytem zalegalizowanym na podstawie specustawy może wnioskować o udzielenie zezwolenia na pobyt czasowy.
Osoby z Ukrainy, które otrzymają takie zezwolenie, będą uprawnione do wykonywania pracy w Polsce bez konieczności posiadania zezwolenia na pracę.
Wniosek będzie musiał być złożony w odpowiednim terminie – nie wcześniej niż po upływie 9 miesięcy od dnia wjazdu po 24 lutego 2022 r. a nie później niż w okresie 18 miesięcy od dnia 24 lutego 2022 r. Wynika z tego, że najwcześniej wniosek będzie można złożyć po 24 listopada 2022 r. a najpóźniej 24 sierpnia 2023 r.
Dedykowanego zezwolenia na pobyt czasowy udziela wojewoda jednorazowo na okres 3 lat, licząc od dnia wydania decyzji. Decyzja jest ostateczna.
Zezwolenie nie będzie udzielone jedynie w 3 przypadkach, tj. gdy: wymagają tego względy obronności lub bezpieczeństwa państwa lub ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, obywatel Ukrainy figuruje w wykazie cudzoziemców, których pobyt jest niepożądany lub wniosek został złożony z uchybieniem terminu. Zezwolenie zostanie również cofnięte, jeśli w czasie pobytu ujawni się jedna z tych okoliczności. W zakresie nieuregulowanym specustawą zastosowanie znajdą przepisy ustawy o cudzoziemcach.
4. Pomoc zapewniana przez wojewodów
Ustawa określa zasady zapewnienia pomocy o charakterze socjalnym. Pomoc będzie mogła polegać na:
zakwaterowaniu,
zapewnieniu całodziennego wyżywienia,
zapewnieniu transportu do miejsc zakwaterowania lub miejsc, w których udzielana jest opieka medyczna oraz
finansowaniu przejazdów środkami transportu publicznego oraz specjalistycznego transportu przeznaczonego dla osób z niepełnosprawnością w szczególności do lub pomiędzy miejscami, o których mowa powyżej,
zapewnieniu środków czystości i higieny osobistej oraz innych produktów.
W myśl ustawy, pomocy udzielać mogą wojewodowie i inne organy administracji publicznej.
Co ważne, do zamówień publicznych służących zapewnieniu obywatelom Ukrainy pomocy socjalnej nie będą stosowane przepisy o zamówieniach publicznych. Jest to uzasadnione koniecznością jak najszybszego zorganizowania pomocy.
5. Świadczenie pieniężne dla udzielających pomocy
Osoby, które zapewniły zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy będą mogły otrzymać świadczenie pieniężne z tego tytułu nie dłużej niż za okres 60 dni (choć w uzasadnionych przypadkach okres ten będzie mógł być wydłużony). Konieczne będzie złożenie wniosku zawierającego m.in. takie dane jak liczba osób przyjętych do zakwaterowania, ich dane osobowe, adres miejsca pobytu tych osób czy oświadczenie, że składający wniosek nie otrzymał żadnego dodatkowego wynagrodzenia, w tym za wynajem. Maksymalna wysokość świadczenia oraz warunki jego przyznawania i przedłużania wypłaty zostaną ustalone odrębnie w rozporządzeniu Rady Ministrów. Na ten moment mówi się o świadczeniu w wysokości 40 zł dziennie.
6. Przedłużenie czasu świadczenia pomocy przy zbiorach
Legalny pobyt w rozumieniu specustawy będzie powodował przedłużenie dozwolonego czasu świadczenia pomocy przy zbiorach na podstawie umowy o pomocy przy zbiorach na okres tego pobytu.
7. Bezpłatny transport do szkoły i przedszkoli dla ukraińskich uczniów i dzieci
Jednostka samorządu terytorialnego, na terenie której zapewnia się kształcenie, wychowanie i opiekę nad dziećmi i uczniami będącymi obywatelami Ukrainy będzie mogła zorganizować im bezpłatny transport do szkoły, przedszkoli i placówek edukacyjnych wraz z opieką podczas podróży.
8. Wójt gminy przyzna stypendium lub zasiłek szkolny ukraińskiemu uczniowi
Ustawa przewiduje możliwość przyznawania pomocy materialnej uczniom w postaci stypendium lub zasiłku szkolnego.
Stypendium może otrzymać uczeń znajdujący się w trudnej sytuacji materialnej, wynikającej z niskich dochodów na osobę w rodzinie, a zasiłek może być przyznany uczniowi znajdującemu się przejściowo w trudnej sytuacji.
Świadczenia przyznaje wójt gminy (burmistrz, prezydent miasta), na terenie której przebywa uczeń ubiegający się o świadczenie.
9. Uprawnienia studentów zawodów medycznych
Opłaty:
Obywatel Polski odbywający wcześniej na terytorium Ukrainy studia przygotowujące do zawodów medycznych, który został przyjęty na uczelnię polską na analogiczne studia, będzie ponosił opłaty za te studia do wysokości opłat dotychczas ponoszonych w Ukrainie.
Studenci ukraińscy na powyższych kierunkach będą zaś mogli ubiegać się o stypendium socjalne oraz kredyt studencki na polskich warunkach, bez limitu w zakresie liczby zapomóg.
Studenci polscy i ukraińscy, którzy zapłacili już w Ukrainie czesne za semestr letni, będą zwolnieni z analogicznych opłat na polskiej uczelni.
Okresy nauki, egzaminy:
Obywatelowi polskiemu albo obywatelowi Ukrainy, którzy 24 lutego 2022 r. byli studentami uczelni ukraińskiej i którzy nie dysponują dokumentami poświadczającymi okresy studiów, zdane egzaminy, zaliczenia lub praktyki zawodowe, wydanymi przez tę uczelnię, mogą zostać uznane w drodze weryfikacji osiągniętych efektów uczenia się.
W przypadku różnic w programie lub efektów uczenia się uczelnia może zobowiązać do zdania egzaminów lub odbycia praktyk zawodowych.
10. Przedłużenie ważności wiz, zezwoleń i dokumentów
Zgodnie z ustawą, uprawnienia i dokumenty obywateli Ukrainy wygasające w okresie od 24 lutego 2022 r. zostaną automatycznie wydłużone do 31 grudnia 2022 r. Zasada ta obejmuje wizę krajową i zezwolenie na pobyt czasowy. Automatycznie przedłużenie ważności nie będzie podstawą do wklejenia nowej naklejki wizowej lub wydania nowej karty pobytu. Przedłużone dokumenty nie będą także uprawniały do przekroczenia granicy.
Wydłużeniu o 18 miesięcy z mocy prawa podlegają zaś:
termin do opuszczenia terytorium RP;
termin dobrowolnego powrotu;
karta pobytu;
polskie dokumenty tożsamości obywatela Ukrainy;
zgoda na pobyt tolerowany;
pobyt na podstawie wizy Schengen;
pobyt na podstawie wizy wydanej przez inne państwo obszaru Schengen;
pobyt dla obywatela państw trzecich; dokument pobytowy wydany przez przez właściwy organ innego państwa obszaru Schengen zezwalający obywatelowi państwa trzeciego na legalny pobyt,
pobyt w ramach ruchu bezwizowego;
W przypadku punktów 6)-9) automatyczne przedłużenie legalnego pobytu dotyczy tylko sytuacji, gdy pobyt rozpoczął się przed 24 lutego 2022 r.
11. Uprawnienia pracowników naukowych
Obywatele polscy i ukraińscy z legalnym pobytem na podstawie specustawy, którzy pracowali w Ukrainie jako pracownicy naukowi i posiadają odpowiednie kwalifikacje, będą mogli zostać zatrudnieni bez konkursu w:
jednostkach PAN,
instytutach badawczych,
Centrum Łukasiewicz i instytutów działających w ramach Sieci Badawczej Łukasiewicz.
12. Ułatwienia dla lekarzy i pielęgniarek z Ukrainy
Od dnia 24 lutego 2022 r., przez okres 18 miesięcy, niezależnie od trwania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii, obywatelowi Ukrainy, który uzyskał kwalifikacje lekarza, lekarza dentysty, pielęgniarki lub położnej poza terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej, można udzielić zgody na wykonywanie tego zawodu oraz przyznać warunkowe prawo wykonywania zawodu.
Wykonywanie zawodu będzie możliwe wyłącznie w podmiocie leczniczym, a obywatel Ukrainy będzie zobowiązany do zgłoszenia ministrowi właściwemu do spraw zdrowia, w jakim podmiocie leczniczym i na jaki okres został zatrudniony, w terminie 7 dni od dnia rozpoczęcia udzielania świadczeń zdrowotnych w tym podmiocie.
Rozwiązania wspierające realizację działań pomocowych na rzecz uchodźców z Ukrainy:
1. Fundusz Pomocy
Ustawa przewiduje utworzenie specjalnego funduszu, którego środki zostaną przeznaczone na realizację zadań na rzecz pomocy obywatelom. Z Funduszu Pomocy finansowane lub dofinansowane mają być zadania realizowane nie tylko na terytorium Polski, ale także poza nim.
Fundusz ma mieć doraźny, ratunkowy charakter, co oznacza, że będzie funkcjonował w czasie trwania konfliktu oraz w okresie potrzebnym do likwidacji jego konsekwencji.
2. Tworzenie lokalizacji prowadzenia zajęć dydaktycznych
Ustawa przewiduje możliwość tworzenia placówek dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych w celu zapewnienia kształcenia i wychowania dzieciom lub uczniom będącym obywatelami Ukrainy z legalnym pobytem na podstawie ustawy.
3. Rozwiązania w oświacie
Ustawa przewiduje, że jeżeli w obecnym roku szkolnym 2021/2022 szkoła utworzy dodatkowy oddział w celu zapewnienia kształcenia, wychowania i opieki dzieciom i uczniom będącym obywatelami Ukrainy, nauczyciele w tej szkole będą mogli pracować ponad wymiar określony w Karcie Nauczyciela (za ich zgodą).
W aktualnym roku szkolnym szkoły będą mogły zatrudniać osoby na stanowiskach „Pomoc nauczyciela” nieposiadające obywatelstwa polskiego, jeżeli posiadają one znajomość języka polskiego w mowie i piśmie w stopniu umożliwiającym pomoc uczniowi, który nie zna języka polskiego albo zna go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki.
4. Funkcjonariusze mogą pełnić służbę ponad normę – otrzymają rekompensatę pieniężne.
Przepisy przewidują, że czas służby służb mundurowych (Policja, Straż Graniczna, Państwowa Straż Pożarna, Służba Celno-Skarbowa, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Służba Ochrony Państwa) może przekroczyć 40 godzin tygodniowo, z zachowaniem prawa do nieprzerwanego wypoczynku, jeśli służba była związana z pobytem osób, które przybyły na terytorium Polski w związku z wojną w Ukrainie. Za czas ponad 40 godzin funkcjonariuszom przysługiwać będzie dodatkowe wynagrodzenie pieniężne.
5. Specjalistyczny sprzęt będzie mógł pojechać do Ukrainy – bez opłat i podatków
Kierownicy jednostek organizacyjnych Policji, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Krajowej Administracji Skarbowej oraz organizacje działające w tych służbach będą mogły przekazywać bezpłatnie sprawny technicznie sprzęt, pojazdy i urządzenia jednostkom organizacyjnym Państwowej Służby Ukrainy do spraw Sytuacji Nadzwyczajnych. Przekazywany sprzęt, pojazdy i urządzenia zwolnione są z wszelkich opłat i podatków.
Zmiany w podatku dochodowym od osób fizycznych:
1. Nowe zwolnienia podatkowe dla osób objętych ochroną
Zwolnione od podatku dochodowego będą świadczenia pieniężne otrzymane przez obywateli Ukrainy na mocy niniejszej ustawy oraz pomoc humanitarna otrzymana w okresie od 24 lutego do 31 grudnia 2022 r.
2. Pomoc na cele związane z przeciwdziałaniem skutkom konfliktu jako koszt uzyskania przychodu
Koszty wytworzenia lub cena nabycia rzeczy lub praw będących przedmiotem darowizn przekazanych w okresie od dnia 24 lutego 2022 r. do dnia 31 grudnia 2022 r. na cele związane z przeciwdziałaniem skutkom działań wojennych na terytorium Ukrainy będą kosztem uzyskania przychodu, jeśli zostały przekazane:
1) organizacjom, o których mowa w art. 3 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, lub równoważnym organizacjom określonym w przepisach regulujących działalność pożytku publicznego obowiązujących na terytorium Ukrainy,2) jednostkom samorządu terytorialnego,3) Rządowej Agencji Rezerw Strategicznych,4) podmiotom wykonującym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub na terytorium Ukrainy działalność leczniczą lub działalność z zakresu ratownictwa medycznego
Kosztem uzyskania przychodów będą również koszty poniesione z tytułu nieodpłatnego świadczenia, którego celem jest przeciwdziałanie skutkom działań wojennych na terytorium Ukrainy, realizowanego w okresie od dnia 24 lutego 2022 r. do dnia 31 grudnia 2022 r. na rzecz podmiotów wymienionych powyżej.
Darowizny oraz nieodpłatne świadczenia, które zostały otrzymane przez wyżej wymienione podmioty w okresie od 24 lutego do 31 grudnia 2022 nie będą zaliczane do przychodów.
