W załączeniu prezentujemy raport „Średnie i małe miasta w Polsce - stan i potrzeby”, który został przyjęty jako dokument końcowy przez uczestników Kongresu Miast Małych i Średnich w Wałbrzychu. Powstał on w wyniku szerokiej konsultacji z prezydentami i burmistrzami oraz innymi przedstawicielami małych i średnich miast. Na przełomie marca i kwietnia br. odbyły się w 9 miastach regionalne konsultacje z udziałem przedstawicieli małych i średnich miast.

Raport został opracowany przez Biuro ZMP i formułuje wnioski oraz rekomendacje przedstawicieli miast do wykorzystania w pracach nad dokumentami strategicznymi i operacyjnymi w ramach Krajowej Polityki Miejskiej (KPM), Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego oraz programami operacyjnymi nowej perspektywy finansowej UE.

W opinii przedstawicieli miast, delimitacja miast średnich, tracących funkcje społeczno-gospodarcze, przyjęta w SOR, utraciła swą aktualność ze względu na dynamiczne zmiany wskaźników, na których została oparta w 2013 r.

Program wsparcia dla miast małych i średnich (Program 2020+) powinien być:

• wydzielonym programem operacyjnym, zarządzanym na poziomie kraju;
• otwarty na miasta, które nie są ujęte na liście miast przyjętej w SOR, ale obecnie spełniają kryteria wzięte pod uwagę przy ustala­niu tej listy (przyjęte wskaźniki ulegają dynamicz­nym zmianom; należy też rozważyć aktualność samej listy wskaźników);
• oparty na koncepcji deglomeracji, w tym dekoncentracji administracji rządowej i regionalnej;
• oparty na zaproponowanej w projekcie KSRR zasadzie traktowania miast i obszarów wskazanych w tym Programie jako obszarów strategicznej interwencji (OSI), obowiązkowo uwzględnianych w RPO, programach sektorowych i w innych programach rządowych oraz funduszach celo­wych;
• wspierać rozwój przemysłu i usług miastotwórczych;
• objąć wszystkie miasta na obszarach zagrożonych trwałą marginalizacją;
• objąć miasta stanowiące centra rozwoju lokalnych usług dla obszarów wiejskich.

Problemy, które wymagają pilnego działania to:

• pogarszający się stan finansów miast;
• pogarszający się stan starej zabudowy wielu centrów małych i średnich miast;
• nieskuteczność nowych części polityki mieszkaniowej (Mieszkanie +, specustawa mieszkaniowa);
• brak narzędzi zintegrowanego planowania rozwoju przestrzennego, społecznego i gospodarczego;
• brak rozwiązań systemowych w zagospodarowaniu odpadów stałych;
• korekta planu wdrożenia wskaźników elektromobilności/transportu niskoemisyjnego;
• przeciwdziałanie nieuzasadnionemu, skokowemu wzrostowi cen energii, opłat za wodę, odpady.

Wyzwania stojące przed miastami to:

• brak polityki transportowej, zapewniającej połączenia niezbędne dla funkcjonowania obszarów funkcjonalnych oraz subregionów,
• zanieczyszczenie powietrza, wynikające z nieefektywnych rozwiązań w polityce energetycznej, transportowej i przestrzennej,
• depopulacja połączona ze starzeniem się społeczeństwa,
• brak mieszkań, które dla części młodych mieszkańców mogłyby stanowić zachętę do pozostania,
• utrata części tradycyjnych funkcji miastotwórczych, ukształtowanych w okresie PRL,
• upadek wielu lokalnych gałęzi gospodarki w latach 80. i 90. ubiegłego wieku.

Wnioski i rekomendacje dotyczą m.in. stabilizacji finansów miast jako warunku ich dalszego rozwoju. Dlatego proponuje się:

• wzrost kwoty części oświatowej subwencji ogólnej, w tym zrekompensowanie jej niedoszaco­wania w latach 2017 i 2018, a także powiązanie algorytmu jej podziału ze zmianami zakresu zadań oświatowych; przejęcie przez budżet centralny wypłaty wynagrodzeń w oświacie;
• podjęcie prac nad racjonalizacją podatku od nieruchomości (w tym powiązanie ze sposobem użytkowania gruntów, określonym w mpzp);
• przywrócenie zasady rekompensowania ubytków w dochodach własnych JST, spowodowanych przez zmiany ustawowe;
• wprowadzenie udziału JST w podatku VAT, poprzez zwrot nieodliczonego VAT-u od inwestycji dot. zbiorowych potrzeb mieszkańców oraz projektów unijnych w nowej perspektywie UE;
• przebudowę systemu korekcyjno-wyrównawczego, który łagodziłby zróżnicowanie potencjału finansowego gmin w stopniu umożliwiającym wykonywanie obowiązkowych zadań własnych na poziomie wynikającym z przyjętych standardów;
• zgodne z prawem finansowanie realizacji zadań zleconych, wg zale­ceń Najwyższej Izby Kontroli;
• urealnienie wskaźnika pozwalającego na zaliczenie inwestycji do kategorii projektów unijnych (w art. 243 ust. 3a ustawy o finansach publicznych).

Rekomendacje dotyczą także porozumień terytorialnych, polityki transportowej, programu „Czyste powietrze”, współdziałania w obszarach funkcjonalnych (np. należy umożliwić normalny rozwój 152 miastom, które zostały sztucznie oddzielone od swego naturalnego otoczenia, poprzez połączenie tych miast z gminami „obwarzankowymi”), rewitalizacji zdegradowanych centrów miast, polityki mieszkaniowej, edukacji powiązanej z wymogami rynku pracy, ochrony środowiska, polityki społecznej państwa czy zarządzania miastami (wprowadzenie jednolitego zarządzania drogami i ruchem drogowym w granicach miasta przez burmistrza czy otwarcie dla miast średnich możliwości uzyskania statusu miasta na prawach powiatu).