Wizyta studyjna przedstawicieli polskich miast w Longyearbyen na Svalbardzie w ramach Inicjatywy Bilateralnej 2024-2025 – inspiracja norweską „total defence” w zarządzaniu kryzysowym

4 listopada 2024 delegacja polskich miast na zaproszenie Norweskiego Związku Władz Lokalnych i Regionalnych (KS) rozpoczęła wizytę studyjną na Svalbardzie. W skład delegacji weszli przedstawiciele miast: Rydułtowy, Jarocin, Stalowa Wola, Tomaszów Mazowiecki, Konin, Włocławek, Żary, Przemyśl, Opoczno, Żywiec, Krosno, Kędzierzyn-Koźle, Piła, Zabrze, Ostrów Wielkopolski. Celem wizyty jest wymiana doświadczeń i poznanie najlepszych praktyk w zakresie reagowania na sytuacje nadzwyczajne, szczególnie w regionach o trudnych warunkach geograficznych i strategicznym znaczeniu.

Archipelag Svalbard położony na Oceanie Arktycznym charakteryzuje się nie tylko niezwykle surowym klimatem i unikalnym środowiskiem, ale także istotnym znaczeniem strategicznym, regulowanym przez Traktat Svalbardzki. Działające tu lokalne samorządy oraz inne instytucje, jak gubernator prowincji, muszą na co dzień stawiać czoła licznym wyzwaniom związanym z ochroną mieszkańców przed ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi, zmianami klimatycznymi i specyficznymi zagrożeniami, jakie niesie życie na Arktyce.

Wizyta w Longyearbyen była okazją do zgłębienia norweskiej koncepcji „total defence” (obrony totalnej), która stanowi centralny element zarządzania kryzysowego Norwegii. To innowacyjne podejście zakłada pełną współpracę całej administracji państwowej, samorządów lokalnych oraz organizacji społeczeństwa obywatelskiego, aby stworzyć kompleksową, zintegrowaną sieć wsparcia na wypadek sytuacji nadzwyczajnych. „Total defence” w Norwegii bazuje na historycznych doświadczeniach, takich jak reorganizacja struktur bezpieczeństwa po II wojnie światowej oraz współczesnych wydarzeniach, jak zamachy w Oslo i na wyspie Utøya w 2011 roku. Te trudne doświadczenia utwierdziły Norwegię w konieczności silnej współpracy między administracją rządową a lokalnymi jednostkami samorządowymi, aby skutecznie odpowiadać na zagrożenia.

Longyearbyen – struktura, społeczność i życie codzienne

W Longyearbyen, największym mieście na Svalbardzie, szczególne uwarunkowania społeczne wynikają z dużego udziału obcokrajowców, którzy stanowią około 36% z 2600 mieszkańców. Przez swoją unikalną politykę Svalbard przyciąga obywateli z całego świata, pozwalając im na osiedlanie się i nadanie pełnych praw wyborczych po trzech latach zamieszkania, niezależnie od narodowości. Taki międzynarodowy charakter społeczności to z jednej strony szansa, ale też wyzwanie w zakresie integracji, poczucia przynależności i wpływu na lokalne decyzje.

Gości powitał burmistrz Longyearbyen Leif Terje Aunevik, który przedstawił wyjątkowy charakter i znaczenie geopolityczne archipelagu Svalbard. Podkreślał również, że interakcje między Norwegami a osobami z innych państw są wyjątkowo harmonijne, a język angielski pełni funkcję wspólnego języka komunikacji. Z punktu widzenia Norwegów kluczowym aspektem jest zachowanie norweskiej tożsamości i tradycji w regionie, który ma istotne znaczenie strategiczne i klimatyczne. Norwegowie są świadomi rosnącego wpływu międzynarodowych interesów, zwłaszcza w kontekście obecności Rosjan i strategicznego położenia Svalbardu. Rząd norweski uważa, że wzrost liczby ludności może generować dodatkowe koszty, szczególnie jeśli chodzi o dotacje na infrastrukturę i utrzymanie zasobów. Burmistrz wspominał, że miasto ma bogatą ofertę dla młodzieży, obejmującą szkoły kulturalne, sale sportowe, kluby muzyczne, galerię sztuki i bibliotekę. Dzięki temu Longyearbyen zapewnia wysoki poziom aktywności i integracji społecznej, zwłaszcza dla młodszych mieszkańców. Poruszył także kwestię zarządzania Svalbardem oraz rolę gubernatora jako przedstawiciela władzy centralnej w zakresie nadzoru i koordynacji działań kryzysowych.

Ciekawy punkt widzenia przedstawiła redaktor naczelna Svalbard Posten, Line Nagell Ylvisaker z lokalnej gazety, która wspomniała, że obcokrajowcy koncentrują się na korzyściach, jakie niesie życie w społeczności o tak szerokim spektrum narodowości i kultur. Dla wielu przyjezdnych mieszkanie na Svalbardzie jest okazją do pracy w wyjątkowym środowisku Arktyki, gdzie znajomość języka angielskiego wystarcza do pełnej integracji. Część z nich zauważa jednak, że mimo otwartości, czasami spotykają się z nieformalnym wykluczeniem, zwłaszcza jeśli chodzi o wpływ na długoterminowe decyzje społeczne i ekonomiczne.

„Total defence” – zarządzanie kryzysowe i podział kompetencji

Norweskie podejście do zarządzania kryzysowego, określane jako „total defence”, opiera się na ścisłej współpracy pomiędzy lokalnymi władzami, rządem centralnym i społecznością. Na Svalbardzie funkcjonuje wyraźny podział kompetencji: gubernator zarządza regionem i pełni rolę nadzorczą, podczas gdy burmistrz Longyearbyen koncentruje się na lokalnych działaniach administracyjnych i bieżących potrzebach mieszkańców.

Norweska „total defence” obejmuje także kompleksowe mapy zagrożeń, systemy ostrzegania i współpracę między instytucjami. Mieszkańcy mogą korzystać z aplikacji informacyjnej, która zapewnia aktualne wiadomości na temat ewentualnych zagrożeń. To przyczynia się do zwiększenia świadomości i gotowości społeczności na sytuacje kryzysowe.

Zmiany klimatyczne i zagrożenia naturalne na Svalbardzie

Svalbard, położony na Arktyce, jest szczególnie narażony na zmiany klimatyczne, które wpływają na lokalne środowisko i bezpieczeństwo mieszkańców. Choć region nie boryka się z ryzykiem powodzi, które występuje na kontynencie, miejscowa topografia i położenie geograficzne wiążą się z innymi wyzwaniami. Na Svalbardzie, zwłaszcza w Longyearbyen, występują regularne zagrożenia lawinowe, burze śnieżne oraz osuwanie się gór. Niestabilne skały i specyficzna geologia terenu sprawiają, że kluczowe jest monitorowanie potencjalnych osunięć ziemi. Region opracował mapy zagrożeń oraz systemy wczesnego ostrzegania, aby zwiększyć bezpieczeństwo mieszkańców i zmniejszyć ryzyko związane z tymi niebezpiecznymi zjawiskami.

Przedstawiciele miast i ZMP mieli okazję odwiedzić University Centre in Svalbard (UNIS), uniwersyteckie centrum badawcze i edukacyjne znajdujące się na archipelagu Svalbard, w mieście Longyearbyen. UNIS specjalizuje się w badaniach i edukacji w obszarach arktycznych, w tym w takich dziedzinach jak geologia, biologia, geofizyka, a także nauki o środowisku i zarządzanie ryzykiem związanym z ekstremalnymi warunkami arktycznymi, takimi jak lawiny i zmiany klimatyczne.

System ostrzegawczy i zarządzanie ryzykiem lawinowym w Longyearbyen

W ostatnich latach Longyearbyen wdrożył działania, aby zminimalizować ryzyko lawinowe. Po tragicznych lawinach w 2015 i 2017 roku wprowadzono m.in. struktury wspierające śnieg, bariery przeciwdziałające nawiewaniu śniegu, a także system monitorowania śniegu z wykorzystaniem czujników ultradźwiękowych. W latach 2019-2021 usunięto około 10% budynków z obszarów wysokiego ryzyka.

Arktyka ociepla się ponad czterokrotnie szybciej niż średnia światowa, co ma bezpośredni wpływ na częstotliwość i intensywność ekstremalnych zjawisk pogodowych. Wzrost temperatury i opadów, destabilizacja zmarzliny, zmniejszenie powierzchni i masy lodowców, a także częstsze występowanie lawin i osuwisk stwarzają nowe zagrożenia dla mieszkańców.

Wnioski z projektu ArctRisk

Kluczowe aspekty projektu to m.in. rozbicie prognoz klimatycznych na odpowiednie jednostki czasowe i geograficzne, aby lepiej analizować ryzyko. Ważnym elementem jest również zrozumienie niepewności w ostrzeżeniach lawinowych oraz znaczenie lokalnej wiedzy w opracowywaniu środków zapobiegawczych. Projekt podkreśla wagę technologii, takich jak czujniki w monitorowaniu zagrożeń oraz na potrzebę wspólnego rozumienia ryzyka przez społeczność, co jest kluczowe w zarządzaniu kryzysowym.

Podsumowując, Svalbard rozwija zaawansowane metody zarządzania ryzykiem lawinowym, które są odpowiedzią na zmieniający się klimat i rosnące zagrożenia w regionie Arktyki.

Wizyta odbywa się w ramach Inicjatywy Bilateralnej 2024-2025. To kontynuacja współpracy bilateralnej polskich, norweskich i islandzkich samorządów jako przykład wypracowania trwałych relacji po projektach Rozwoju Lokalnego oraz rozbudowy współpracy w przygotowaniu kolejnej perspektywy finansowej. Źródła finansowania: Fundusz Współpracy Dwustronnej, Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweski Mechanizm Finansowy 2014-2021. Intencją realizacji projektu jest wsparcie kontynuacji współpracy pomiędzy zainteresowanymi norweskimi/islandzkimi miastami/gminami a 53 polskimi miastami, które uczestniczyły w II i III etapie Programu „Rozwój Lokalny” w ramach EOG i NMF 2014-2021. Działania w ramach Inicjatywy to także pomost do nowej perspektywy finansowej MF EOG i NMF.